اخلاق بندگی

اخلاق بندگی

سلوک انسان در مسیر کمال همواره مورد توجه اهل حقیقت بوده­اند است. انبیاء و اولیای الهی که خود سالک طریق و واصل به حقیقت بوده‌اند دغدغه اصلی خود را هدایت انسان­ها قرار دارند و همّ خود را به سمت دستگیری و نجات نفوس بشری نشانه گرفتند.

به برکت انفاس پاک و مقدس ایشان غنچه‌هایی شکفته شد که با واسطه و بی­واسطه با بهره‌گیری از آن تعلیم دیدگان، دیگران را از بوی خوش خود استفاده‌ها رساندند و آنها را نیز مست و سرخوش از شراب حقیقت ساختند. عبودیت که مرکز ثقل و قطب این سلوک روحانی است در آیات و روایات دینی به شدت مورد توجه قرار گرفته است.

از میان این مجموعه نفیس، بابی از کتاب شریف «مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة» منسوب به تعلیمات امام ششم علیه السلام در توضیح عبودیت برگزیده شد تا در حدّ وسع به توضیح این مجمل از طریق دیگر بیانات اولیای الهی پرداخته شود و طالبان سیر در مسیر حقیقت را خشنود سازد. عبارات این قسمت از مصباح الشریعه همچون بسیاری از قسمت­های آن آنقدر محفوف و مؤیَّد به دیگر ادله چون آیات و روایات است که نباید در مسایل علمی و دستورات عملی آن تشکیک نمود.

در واقع، این متن موجز یک دورة فشرده توحید علمی و نظری و اخلاق و سلوک و دستورات عملی است که در عین اختصار، اصول این دو پایه را با صلابتی توأم با لطافت بیان داشته است. عبودیت یا بندگی، محور اصلی و مرکز ثقل حرکت علمی و عملی انسان است. عبودیت، منشاء ولایت انسان کامل است و از رهگذر آن، کمال او حاصل می گردد. بندگی، جز با ترک نفس و شهوات به دست نمی­آید و وجود هر یک نافی دیگری است. در این سلوک، درک و شناخت نیاز؛ یعنی، افتقار، تنها طریقی است که به سلامت منتهی می­شود. این شجرة طیبه، شاخه‌های زیادی دارد که هر یک به اصل خود رجوع می کند. این شجره از چهار جهت با غیر خود تماس دارد. این تماس از طریق فروع و شاخه‌های اصول ایجاد می شود. یکی از اصول این شجره با خداوند تعامل دارد و معامله خود را با شاخه‌های ادای حق، حفظ حدّ، شکر، رضا، صبر، احترام و شوق انجام می دهد. اصل دیگر، رو به سوی نفس انسان دارد که فروع آن، تلاش، خوف، تحمل اذیت، ریاضت، طلب صدق و اخلاص، خروج از حب نفس و ربط به فقر است. سمت اصل دیگر به سوی خلق است و حلم، عفو، تواضع، سخاء، شفقت، نصح، و عدل و انصاف از آن منشعب می­شود و آخرین اصل که در دل دنیا می­رود در ارتباط خود، رضای به کم، ایثار، ترک طلب مفقود، بغض زیاده‌خواهی، زهد، شناخت آفات دنیا و ترک شهوات و ریاست را شامل می­شود. تمام این شاخه‌ها و فروع از یک آبشخور آب حیات نوش می­کنند و به اقتضای طبیعت خود شکلی می­گیرند «و فی الارض قطع متجاورات و جنّات من اعناب و زرع و نخیل صنوان و غیر صنوان یسقی بماء واحد». بوی خوش عبودیت در تمام این فضا به مشام می­رسد و کثرات ظاهری را به وحدت و بساطت توحید محض برمی­گرداند. هر یک از کلمات و عبارات متن، چهره و نماینده، آیات و روایات زیادی است که در حدّ ممکن، متراکم و فشرده شده است. در توضیح متن نیز تلاش شده است ایجاز رعایت شود و آیات و روایات در حدّ لزوم با بیاناتی مختصر در یکدیگر تنیده گردد. لذا لازم است به عبارات و کلمات آیات، روایات و توضیحات ارائه شده با دقت توجه شود تا مقصود اصلی از متن روشن شود.

این شرح در بیش از یک دهه گذشته نوشته شد و نگارنده در انتشار آن از جهات گوناگون تردید داشت پس از گذشت سالیان طولانی، به امید آنکه خوانندگان به  آنچه گفته شد (ماقیل) توجه می­کنند و نه آن که گفت (من قال)، تصمیم به چاپ و انتشار آن گرفتم تا بلکه از رهگذر آن توجه، سهمی نیز نصیب ما گردد.